Nerea Ibarzabal: 'Sortzaileok lokatzetara jaitsi behar dugu huts egiteko. Bestela orri zuri bat izango genuen'

Nerea Ibarzabal Salegi idazleak (Markina-Xemein, 1994) iazko udazkenean argitaratu zuen "Bar Gloria" eleberria (Susa, 2022), baina bertsolaritza txapelketen egutegi postpandemiko estuak kateatuta igaro zuen urtea: 2021eko abenduan Bizkaiko Bertsolari Txapelketa irabazi zuen, eta 2022ko abenduan zazpigarren bukatu Bertsolari Txapelketa Nagusia.

Bertso txapelketon aje "luzea" pasatuta, hitzordua egin dugu idazlearekin, "Bar Gloria" irudi eta deskribapen zoragarriz jositako liburuari buruzko zertzelada batzuk aletzeko. Taberna baten barrukoak eta atze-aurreak liburura bildu, eta hitzez harrapatu du Ibarzabalek pattar usainak, uki koipetsuak eta egurats ketuak baldintzatutako gizatasun poliedriko baten tonua; hots, espazio batean, botere banaketaren eskalako geruza jakin batean zein eginkizun unagarri batzuetan katigatutako pertsona talde batek osatzen duen subjektu kolektiboaren dirdira eta minak finkatu ditu 183 orrialdetan.

Bere lehen eleberrian, Nerea Ibarzabalek literaturaren tornuaz jantzi ditu "taberna giroan hazi diren pertsonen bizitza osorako ajeak"; beti gainbehera orotatik urrats bat aurrerago ibiltzen den arma gisa erabili du idazkera. Eta hitzak trebeziaz maneiatu ditu langintza horretan, noiz indar zentripetuz (hitza, inguruan dingilizka ari denaren indarra erakartzen eta gordetzen duen langai gisa) noiz indar zentrifugoz (hitza, errealitate eta ikuspegi berrietara iristeko eta horietara nahieran moldatzeko gai den tresna elastiko gisa).

Markinar idazlearen ahotsetik, gehiago jakin nahi izan dugu "Bar Gloria"z.

Istorioaren elementu nagusietakoa den tabernaren deskribapen zehatz eta iradokitzaileak zabaltzen du liburua, eta hortik hasi zinen liburua idazten. Norako atea zen deskribapen hori, orduan, zeure buruan? Zeren bila ari zinen?

Bai, hortik hasi nintzen, neuk ere ikusi behar nuelako zein tabernatan kokatu behar nuen liburua. Ni ere tabernaren bila abiatu nintzen.

Eta idi buru bat topatu edo kokatu zenuen, atalburuan eskegita

Idiaren begirada horrek arrain begiaren efektu bat eman dezake. Tabernaren errealitate areagotu bat nahi nuen bilatu, eta neuk ere ikusi zer protagonista neuzkan eta kanpotik nola ikusten ziren hurrengo kapituluetan sartu orduko.

Gainera, idiak nolabaiteko sinbolismoa ere izan dezake, istorioan gerora agertuko diren bestelako paisaiekin. Nekazaritza paisaiaren pista bat izan daiteke pareta horretan, eta erakusten digu zein familia motak eskegi dezakeen idi buru bat bere tabernako paretan.

Intuizioak gidatuta hasi nintzen idazten, neure burua kokatzeko.

Nerea Ibarzabal. Argazkia: Oier Iurramendi.

Tabernaren inguruko giro lanbrotsu eta koipetsu horrek ardazten du eleberria. Noiz konturatu zinen bertan bermatuko zenuela istorioa? Zergatik taberna bat eta zergatik 1970eko edo 1980ko hamarkaden bueltako euskal herri industrial batean kokatua?

Egia esan, tabernaren errealitatea nahiko gertu izan dut nire bizitzan, umetan. Nire haurtzaroko oroitzapen asko daude tabernetan kateatuta nolabait, eta ohartu nintzen taberna bat kontatzearen erronka interesgarria egiten zitzaidala. Bulkada bat piztu zuen nigan, ebazteko nola kontatzen den mosaiko bat lekuena, zaratena, pertsonena, publikoaren eta pribatuaren arteko eremu horiena, lana eta etxea bereizi ezinarena… Anabasa hori ordenatzeko ariketak erakarri egin ninduen.

Garaiari dagokionez, nik ez nuen bizi izan, 1990eko hamarkadan jaio nintzelako, baina badut jakin-min politiko, musikal eta emozional bat garai horrekin, eta uste dut garai hori bizi izan zutenek nostalgia handiz kontatzen dutela. Nik beste modu batera kontatu nahi nuen, beste begirada batetik hurbiltzeko gure gurasoen gazte garaira.

Egia da ez dakidala garaia bera hain erabakigarria den liburuan ere, eta ez dut aipatu gertaera politiko-historiko zehatzik. Hala ere, uste dut badirela estilo honetako tabernak oraindik ere.

Oinarrian kontatu nahi nuena da taberna giroan hazi diren umeen, gazteen eta, oro har, pertsonen bizitza osorako ajeak.

Agertoki horretan, hiru pertsonaia ari dira, batik bat, hara-hona: Rakel, Migel eta Ana. Horien nortasuna marrazten da, trazu mehez, baina ez da nabarmen nagusitzen horien begiradarik. Kostatu zaizu tentazioari eustea eta bridatzea, esaterako, Rakel bezalako pertsonaia erztun baten ikuspegia zabaldu eta istorioan inposatzeko bulkada edo estrategia?

Bai, egia esan. Rakelek hain dauzka emozio esplosiboak eta hainbeste gorabehera, literarioki adiktiboa izan daiteke berari buruz idaztea. Baina oso kaotikoa ere izan daiteke.

Uste dut, taberna hobeto kontatzeko, Migel eta Ana ere behar nituela lehenengo planoan. Anaren kasuan, emakume arduratsu ia obediente bat izanik, uste dut izaera hau, emakumeen kasuan, arriskutsuagoa dela Rakelena baino, baliteke-eta askoz gehiago kosta izatea zapalkuntza batzuei aurre egitea. Beharbada, horrelakoak eurek nahi ez zuten tokian harrapatuta gelditzen dira Rakelen gisakoak baino gehiago, hain zuzen ere lehenago ez lehertzearren.

Migelen kasuan, pertsonaia hori ate bat da garai hartako bestelako taberna eta giro askeago batzuetara, kontatzen diguna dirurik ez duenak nekez alde egin dezakeela lekuetatik, askatasuna garestia dela zentzu guztietan. Eta gainera bere bidez ikusten dugu eremu tradizional batean gizonezko ez-hegemoniko bat gorpuzten duzunean zer gertatzen den, bortxak zer modutan zeharkatzen zaituen. 

'Bar Gloria' (Susa, 2022)

Denboran atzera-aurrera ari diren hogeita zazpi eszenatan banatuta dator kontagaia. Zer dela eta erabaki zenuen antolaketa hori?

Tabernaren mosaikotasuna islatu nahi nuen, lehen esan dizudan bezala, baina baita iragana eta etorkizuna ere: tabernaren aurreko haurtzaroa eta tabernaren osteko helduaro bat.

Niri gustatzen zaizkit denboran zehar saltoak dauzkaten liburuak. Uste dut dimentsioak gehitzen dizkietela pertsonaiei, nahiz eta aitortzen dudan batzuetan nahasgarriak izan daitezkeela.

Nerea Ibarzabal, 2022ko Txapelketkao Baionako saioan. Argazkia: XDZ.

Kanpotik ikusita, akigarria ematen du. Nolakoa izan da urtebetean bi txapelketa jarraian kateatzea eta eleberria kaleratzea?

Akigarria, zuk esan duzun bezala. Batez ere, bi energia mota oso desberdin eskatzen dituelako idazketak eta Txapelketak.

Txapelketa oso animalia da, oso erne egon behar duzu eta urgentziazkoa da. Beldurretik gertuagoa dagoen zerbait da.

Idazteak, aldiz, beste patxada bat eskatzen du, beste tempo bat hausnartzeko.

Saiatu naiz batea bestearengandik ahalik eta gehien urruntzen, baina bien nekea pilatu zait. Dena den, orain hobeto nago!

Txapelketetako lanak bukatuta, zer gorputzaldirekin geratu zara?

Orokorrean, pozik nago. Lau saiotan kantatzea egokitu zait, eta, finalean ez nuenez horren ondo pasatu, horrek aurreko hiru saioak eta udazken osoa estali zituen nolabait.

Baina orain nire barruko ahots gaizto eta autoexijentea isilarazten hasi naiz, pixkanaka-pixkanaka, eta nire ahots errukiorrari uzten diot esaten lan handia egin nuela, oso zaila eta gorabeheratsua izan zela eta pozik nagoela emaitzarekin. Udan hau esan izan balidate, ez nukeen sinetsi ere egingo, eta horrekin gelditzen naiz: pozik nago eta eskertzen diot neure buruari honaino iristen lagundu izana.

Bertsolari Txapelketa Nagusi honek bertsogintzari egin dion argazkiaren zer detaileri begiratzen diozu?

Beharbada, geratuko nintzateke finalaz haratagoko beste irudi batzuekin. Finalerdietan, bertso maila ikaragarria egon zen, eta finalistagai asko. Hori oso ona da bertsolaritzarentzat.

Emakumeoi dagokigunez, esango nuke duela bost urteko Txapelketatik hona entzulearen ardatza mugitu egin dela. Eztabaidatzen ziren gaiak eta orain eztabaidatzen direnak aldatu egin dira.

Emakume askoren diskurtsoa desberdin entzun dute, eta gure intentzio artistikoak eta ideologikoak ulertu egin dira. Aurten hiru emakume egon dira finalean, baina esango nuke herria gehiago ere egoteko prest zegoela.

Maila, zeresana eta bertsozaleen interesa egon dira, eta horrekin geratuko nintzateke.

Tarteka gertakari oso bortitzak pairatzen dituzte pertsonaiek, bortxak jotzen ditu, baina, bizitzan inertziak eta liburuan barne antolaketa horrek sakatuta, aurrera egiten dute nola pertsonaiek hala istorioak, bizitzak bezala…

Bortxa kasu batek oso eragin ezberdina izan dezake, are gehiago aurrera jarraitu behar duzunean eta lanean jarraitu behar duzunean. Batez ere bortxa egoera hori aitortua izan ez denean igartzen da hori, inguruak behartuta zuk ahal duzun bezala kudeatzea egokitu zaizunean.

Azken batean, kontatu nahi nuen nola aldatzen diren familia baten barruko harremanak zerbait, dela taberna dela gurasoetako bat, falta denean, baita une jakin batean oso estua izan zen lankideen arteko harreman bat zein efimeroa izan daitekeen ere, bizitzaren joanarekin.

Efimerotasun horrek erakusten digu momenturen batean sekulakoa dirudien gertaera bat nola urtu daitekeen bizitzaren inertziaz.

Esaten eta egiten ez direnez gainezka dago liburua, Harkaitz Canok Twisten "pentsatu eta esaten ez diren gauzak" deitu zituenez. Nola definitzen gaituzte esaten eta egiten ez ditugunek? Nola landu duzu isiltasunaren pisua eleberrian?

Orokorrean, asko identifikatzen naiz Twisten esaldi horrekin eta oso fuerte pentsatzen duten pertsonekin, nahiz eta kanpotik ez duten hainbeste esaten.

Pertsonaiekin ere hori egin dut: gehiago entzuten dugu beraien pentsamendua esaten dutena baino. Horrekin lotuta, uste dut tabernak badirela isiltasun handien leku bat, zarata handia egoten den arren.

Taberna gizartearen maketa moduko bat da, eta bertan hainbat botere harreman zeharkatzen dira. Kasu honetan, gainera, familia bat dago, eta familiaren instituzioan bertan egoten diren zapalkuntza eta isiltasunak agertzen dira, gehi negozio batekoak, non bezero gizonezkoen mende dauden langileak, bezeroari beti arrazoia ematen dion esklabutza mota hori agertzen den eta etxekoek ezin duten lasai hitz egin kanpokoak daudelako etengabe euren etxeko atarian… 

Hitzen bidez esan ezin zen hori saiatu naiz gorputz keinuen bidez, begiraden edo bestelako deskribapen batzuen bidez esaten.

Hizkera zehatz eta elastikoa darabilzu liburuan, eta "etorri"aren lasterbidea erabiltzen da askotan mintzaira gozagarri hori azaltzeko, atzean egoten den lan eskerga estalita. Zenbat kimatze eta lantze ordu daude liburuaren jario ederraren atzean?

Zuk esan bezala, kimatze eta lantze ordu asko daude liburuaren atzean. Hori ere lantzen den arren, bertsoen etorria, okurrentzia bat, hiru segundoan etorritako zerbait izan daiteke, baina, paragrafoa parean daukazunean, gauza bat ona ez bada, ezabatua duzu hurrengo egunerako.

Artisau lan luzeagoa eskatzen du liburuak, eta, nire kasuan, uste dut orain are gehiago kimatuko nukeela.

Zentzu horretan, asko lagundu zidaten Leire Lopez editoreak, Iñigo Astizek, Uxue Alberdik, Miren Amurizak eta testua pasatu nien beste hainbat lagunek. Hor ikasi nuen, lehenengoz zerbait hain luzea idazteko orduan, nolako beldurra egoten den ulertua ez izateko.

Gauza batzuk pila bat aldiz azpimarratu beharra ikusten duzu; adjektiboak hemen eta han jarri eta kendu, eta zeure buruari esaten diozu ez dute ulertuko zer esan nahi dudan. Gero, editoreak esaten dizu "ulertu egin dugu", eta orduan lasaitua hartzen duzu.

Trinkotze lan bat egin behar zen, eta egin dugu, baina munduari begiratzeko nire modua oso ikus-entzunezkoa da, deskribapenek asko kateatzen naute, eta kontentzio lan horretan lagundu egin didate.   

Nerea Ibarzabal, Argazkia: Conny Beyreuther,

Noiz iradokitzailea noiz xehea dira "Bar Gloria"ko kontakizuna eta hizkuntza bera. Zer-nolako irakurle inplizitua izan duzu buruan, oreka horretan alde batera edo bestera egitea erabakitzeko?

Uste dut hasieran ez nuela irakurlerik buruan. 2020an, Eusko Jaurlaritzaren kultura beka bat irabazi nuen hau idazteko, eta laguntza horrek ez zuen nahitaez argitaratzeko konpromisorik eskatzen.

Orduan, liburuaren hasierako orri horiek beste helburu batetik joan ziren: neure buruan, taberna hori harrapatu nahi nuen, baita bertakoek euskaraz nola hitz egiten zuten ere. Nire haurtzaroko eta nire inguruko hizkuntzaren memoria bat egin nuen une horretan, esamoldeak berreskuratzeko ariketa bat, adibidez Patxik eta beste pertsonaia helduago batzuek hitz egiten dute moduan: esamoldeak, esaldien enfasia…

Nire barruan, literaturaren funtzio hori zegoen: galtzera doala uste duzun mundu bat harrapatzea. Mundu asko nahi nituen harrapatu: mundu tradizional konkretu bat, hizkuntzaren mundu bat… beharbada urte batzuk barru pertsona klase batzuk ez direlako existituko. 

Idazten gozatu izanagatik ere, eleberria "obsesio oso fuertea" izan dela esan duzu. Nola bizi izaten da obsesio horrekin?

Egia esan, denbora libreak hartuz idatzi dut liburua; aste barruan lan egiten nuen, eta asteburuan bertso saioak neuzkan momentu askotan.

Asteburuak libre hartu, eta "erretiroa" egiten nuen idazteko, eta batez ere bi abuztu pasatu nituen ia osorik horretan. Oso oroitzapen eguzkitsuak ditut batetik, txakurrarekin paseatu eta pentsatzen nuen, baina gero gotortu egiten nintzen gelan, pertsianak jaitsita. Polita baina gogorra izan zen.

Hasieran, koadernoan idazten nuen, eskuz. Nire kasuan, paseatzen hobeto pentsatzen dudan moduan, eskuz hobeto idazten dut, badago zerbait mekanikoa hor. Eta gero, kimatu hobeto egiten dut ordenagailuz.

Gainera, asko lagundu zidan testua beste lagun sortzaile eta bertsolariekin elkarbanatzeak. Benetan uste dut beraiek esan izan ez balidate "hemen badago zerbait" ni oso prest nengoela hartu eta kajoian gordetzeko.  

Oso garrantzitsua da ondoan azken sakakadatxoa emango dizun jendea izatea.

Liburua publikatu zenuenetik hilabete batzuk pasatuta, zer erantzun jasotzen ari zara?

Egia da pertsonalki gehiago gozatu nuela idazten. Argitaratu zenetik, beldur eta zalantza guztiak azaldu dira, oso zeurea izan den zerbait denena izatera pasatu baita.

Konturatu naiz oso-oso eroso ez nagoela, baina, zorionez, Bertsolari Txapelketa bat sartu zen erdian, eta gerturatzen zitzaidan jendearen ehuneko oso handi bat horretaz hitz egitera etortzen zitzaidan.

Gustatu zaion jendeak esan egiten dit, eta, esan ohi denez, gustatu ez zaionak ez dizu ezer esaten. Beraz, idazleetan badago abantaila bat agian bertsoan ez dagoena hainbeste.

Ni liburuarekin oso obsesionatuta nengoen garaia duela bi urte izan zen, eta orain dago kalean. Ni neu ere lekuz aldatu naiz denbora horretan, eta agian jada ez nago guztiz liburu horretan.

Baina uste dut sormen lanak hori daukala: inoiz ez duzu lortuko buruan zeneukan hori oso-osorik paperera pasatzea, bidean gauza asko galtzen dira. Hala ere, paperera pasatu behar dituzu, bigarren paper bat balego lehena baino hobea izan dadin, hirugarrenik balego bigarrena baino hobea izan dadin…

Sortzaileok lokatz horretara jaitsi behar dugula uste dut, huts egiteko. Bestela, paper zuri bat izango genuen. Horrela izan da.

Baduzu beste idazkera proiekturik buruan?

Ez, ez daukat bigarren libururik esku artean.

Bada, Eneko Sagardoy aktoreak salatu egin zaitu, eta esan du film labur bat idatzi duzuela…

Bai! Buruz Buru Lankuk duela lau urte ateratako bildumako ipuina da -beste diziplinetako kultura-sortzaileek gaia proposatu eta bertsolariek hitz lauzko testuak idatzi zituzten bilduma horretarako, eta Nerea Ibarzabalek Eneko Sagardoyren proposamenari erantzun zion-. Orain hasiko dira film laburra filmatzen, eta nire lana aspaldi egindakoa da.

Esan nien Txapelketarekin-eta ezin niela lagundu; geroxeago sartuko naiz, eta ez dakit oso ondo zertan dabiltzan. Deituko diot Enekori.

Zer irakurtzen du idazleak? Zer liburuk eman dizute arreta azkenaldian?

Bertsolari Txapelketan zehar, saiakerak eta gauza burutsuagoak-edo egon naiz irakurtzen, ideologikoak ere. "Filosofia amaitu gabea" Marina Garcesen liburua irakurri nuen, Jakinek euskaratu duena.

Oraintsu, Gabonetan, asko gozatu dut Clara Obligadoren "Todo lo que crece" liburuarekin. Testu laburrak dira, literaturaz, naturaz, erbesteaz… Oso modu ederrean idazten du, eta pila bat baretu nau. Lurrera jaisten lagundu dit, oso desegonkortuta nengoen une batean.