Alex Gurrutxaga: "Xabier Lete da aberriaren kantari nagusia"

Abenduaren 4an, ostiralarekin, hamar urte bete dira Xabier Lete poeta eta kantaria (Oiartzun, 1944 - Donostia, 2010) zendu zela. Itzal handiko kulturgilea izan zen Lete, zalantzarik gabe, eta euskal herri kulturaren osagai eztabaidaezinak dira Euskalerri nerea, Izarren hautsa, Nafarroa, arragoa eta Xalbadorren heriotzean, ale batzuk aipatzearren.

Memoria kolektiboan iltzatutako mugarri eztabaidaezin horiez haraindi, baina, ekarpen jori eta poliedrikoa egin zuen, idatziz eta kantuz, sortzaile gipuzkoarrak, eta Alex Gurrutxaga (Zarautz, 1988) Euskal Literaturako doktore eta Xabier Lete. Aberriaren poeta kantaria liburuaren (Alberdania, 2020) egilearekin hitz egin dugu, aberriari, gai sozialei, existentzialismoari, itxaropenari, ezintasunari, duintasunari eta heriotzari kantatu zion “poeta kantariaz” gehiago jakiteko.

Hamar urte dira Xabier Lete zendu zela. Pertsonaia ospetsua izanagatik, oro har bere obrak mereziko lukeen itzala baduela uste duzu? Nola definituko zenuke bere ekarria?

Nire inpresioa da Letek jendartean itzal handia duela, eta gero eta handiagoa, gainera. Nik uste gero eta kontzienteago garela bere ekarpenaz. Beste kontu bat da akademian eta ikerketaren eremuan nola gauden; labur esanda, berandu xamar ibili garela iruditzen zait: beharbada, kaleko jendea lehenago enteratu da Leteren balioaz, akademia baino. Baina hori ere ari da aldatzen, eta ikerketaren esparrua ere ari da osatzen.

Edonola ere, ez dut uste Leteren figura azkar agortuko dugunik. Artista konplexua eta aberatsa izan zen, eta bere ekarria ere halakoxea ikusten dut: askotarikoa, aberatsa. Antton Valverde maisuak esan izan du inor egon bada jakin duena euskaldunekin komunikatzen hori Lete izan dela. Baieztapen hori egia bada, eta nik uste dut baietz, bistan da zer-nolako figuraz ari garen. .

Zein disko eta/edo liburutatik hasi beharko luke, zure ustez, oraindik Xabier Leteren obran sakondu ez duen norbaitek?

Galdera horrek gabezia bat azaleratzen du, ezer baino lehen. Letek disko eta liburu mordoxka bat eman zuen argitara, baina, musika lortzea erraza izan badaiteke ere, liburuetako gehienak ezin dira gaur egun eskuratu. Gabezia nabarmena da. Kultur transmisioa bermatu nahi badugu, gure poeten eta abeslarien obrek eskura egon behar dute, eta edizio txukunetan. Urgentzia daukagu alor horretan Leterekin eta beste hainbat egilerekin.

Leteren kasura etorrita, bere kantagintzara gerturatzeko, lehen diskoa aipatuko nuke, Xabier Lete izen soila zeramana. Han daude, dagoeneko, Lete ikono erraldoi bihurtu zuten piezak: Ni naiz, Nafarroa, arragoa, Alzateko Jaun, Sehaska kanta, etab. Ia disko osoa da antologikoa.

Bere poesian murgiltzeko, berriz, eta esan berri dudanaren osagarri gisa, azken poema liburua izan liteke irakurketa bikain bat: beste Lete bat dago hor, bizitzaren azken errebueltan dagoena, beste tenple eta tonu batekin ari zaiguna hizketan. Poema apartak daude Egunsentiaren esku izoztuak-en.

“Aberriaren poeta kantaria” Xabier Leteri buruz egin duzun saiakera oparoan (hori izan liteke, goiko galderari erantzunez, berorren lanetan murgiltzeko ate egokia) aipatzen duzunez, bigarren disko arrakastatsua argitaratu zuenean, kantautoreen letragintzari ekarri zion eite berria goraipatu zuten orduko kritikariek. Zerekin apurtu zuen eta zer bide ireki zituen orduan, kantagintzan?

Bi lekukotasun aipatuko ditut, ezer baino lehen. Batetik, garai hartan inork izendatu zuela Lete “poeta de la canción vasca”. Bestetik, Bernardo Atxagak aitortu izan duena: Leteren letrek harrituta utzi zutela. Adibide pare bat dira, besterik ez, baina erakusten dute Leteren esateko erak zer berezitasun zuen estetikoki.

Kantagintzaren zati bat testu sinpleen gainean eraikitzen zen. Are gehiago kantu protestaren esparru batzuetan; badakizu, aldarrikapen politikoak, lema errazak… Pentsa, momentu batean, sotiltasuna, lirikotasuna edo sakontasuna ez ziren batere ondo ikusiak egon; epelkeriak ziren batzuentzat. Letek beste liga batean jokatu zuen, ordea, eta ez zitzaion hori batere interesatu. Hura poeta zen, eta Nafarroa, arragoa abestia edo Sinesten dut errezitatua bezalako piezak garaiko exijentzia politikoen gainetik daude. Jendeak sumatu zuen hor poesia musikatua zegoela.

Bide batez, esan dezadan kantatzeko manerak ere bazuela horretan zerikusirik. Batzuek esaten dute Letek gaizki kantatzen zuela; nik uste dut ezetz. Espresibitate izugarriko kantakera zeukan, eta horixe da, afinazio perfektuaren gainetik, musika popularraren giltzarrietako bat.

Labur esanda, iruditzen zait gauzak esateko moduan zuen adierazkortasun horrek, luzera begira, jendearen errekonozimendua ekarri ziola.

Xabier Lete. Aberriaren poeta kantariaAlex Gurrutxagaren liburua (Alberdania, 2020)

Zer harreman izan zuen Xabier Letek bere obrarekin? Askoan aldatu eta moldatu zituen aurretik egindako lanak, bertsio berrietan.

Bi hitzekin laburtuko nuke Letek kontu horretan zuen jarrera: konformagaitza eta perfekzionista. Etengabe, bizitza osoan aldatu zituen bere piezak. Leteren kanta edo poema batek bi edo hiru argitalpen baldin baditu, ia inoiz ez dira berdinak. Horrek erakusten du zer borroka zeukan poeta bezala: poeta da, berak esaten zuen bezala, esan ezin dena esaten ahalegintzen dena. Zer den hitzez esan edo agortu ezin dena? Heriotza, bizitza, maitasuna, transzendentzia, etab.

Jakina, poeta kondenatua dago frakasatzera: egia erraldoi horiek, gure gainetik daudenak, ezin dira hitzez agortu. Baina hori da poetaren patua, horretan ahalegindu behar du. Beraz, Lete saiatu eta saiatu ari zela, bere obra etengabe aldatzen eta birsortzen zen.

70eko hamarkadaren amaierako giro itogarrian, beste hainbat artistak bezala, “adierazpide aberatsak” aldarrikatu zituen Letek, “funtzionaltasun politikoaren morrontzatik askeak”. Nola uztartu zituen engaiamendu artistikoa, artearen autonomia eta abertzaletasuna Letek?

Letek berak idatzi zuenaren arabera, engaiamendua eta artearen autonomia ez dira berez kontraesankorrak, baldintza bat betetzen bada: artistak berak erabaki behar du “bustitzea”, bere autonomiatik, ez ildo politiko batek presioa egiten diolako. Bestela esanda, engaiamenduak zentzua dauka, baldin eta engaiatzen denaren askatasunetik baldin badator keinua; bestela, hori ez da engaiamendua, baizik akatatzea, errenditzea edo dena delakoa.

Zentzu estetikoan, berriz, Letek –eta, Letek bezala, garai hartako artista nagusiek– ezin zuen onartu politikaren menpe jarriko zen adierazpide artistikorik. Gaur egun, beharbada, azalkeria bat izan daiteke artistaren autonomia defendatzea, baina 70eko hamarkadan postura hori ez zen gaur bezain bistakoa. Hartu gogoan zenbaiti gaizki iruditu zitzaiola kantariek kobratzea. Garai hartan, izan ere, iraultzaren urgentziak asko estutu zituen gauzak.

Lete, esan bezala, ez zen estutasun horretara errenditu, ezta beste kantari eta sortzaile handi asko ere. Baina euren autonomiatik eta euren nahi propiotik gai asko abestu zituzten, eta beharrezkoak iruditzen zitzaizkien aldarrikapen ugari egin. Lete abertzalea zen, sakon-sakonean izan, gainera. Nola ez zuen, bada, horretaz idatziko? Areago, nire ustez, Lete da aberriaren kantari nagusia.

Hain zuzen ere, Urrats desbideratuak 1981eko liburua mugarria, bere obrako lan “etsitu eta ilunena”, dela esaten duzu liburuan, maila existentzial, politiko, sozial eta artistikoan. Zer gelditu zen, denborak emandako ikuspegitik, lan horren alde batera eta bestera?

Liburu horren azterketa klabea suertatu da niretzat. Pentsa, Letek ez zuen diskorik argitaratu 1978tik 1991ra. Eta oso garbi ikusten da garai batetik bestera dagoen aldea. Salto nabarmena dago, poetikoa, estetikoa... Baina zer pasatzen da tartean? Zer pasatzen da trantsizioan eta 80ko hamarkadan? Hori sekulako gaia da, eta oraindik gehiago ikertu nahi nuke.

Kontua da giro horretan agertu zela Urrats desbideratuak: liburu izugarria da, iluna eta gogorra, bere garaiari lotua, adierazpen poetikoaren ikuspegitik ikaragarria. Harrigarria iruditzen zait zeinen gutxi aldarrikatu den liburu horren indar poetikoa. Hori bai, ezin ilunagoa da. Izenburuak dena esaten du. Danteskoa da.

Urrats desbideratuen, pauso oker horien, aurretik, zer zegoen? Bada, Franco hil aurretik zegoena: ametsak, utopiak, eraiki behar zen etorkizuna. Eta gero, zer? Bada, ahal bezala egokitu beharra errealitate berrira, zeina ez zen, ezta gutxiago ere, lehen amestutakoa. Eta desengainu horren lekuko gisa, hor dago, besteak beste, Leteren poema liburua.

Hastapenetako asertibotasun eta suhartasunetik Letek “elkar ulertzeko balioko luketen sentimendu, emozio eta espiritualtasunera” jo zuen hitzetan eta poesian, bigarren aroan, 90eko hamarkadako lanetan. Zerekin lotuta dago, zure ustez, helduaroan askotan etortzen den baretze hori?

Nik uste hainbat esparrutako elementuak sartzen direla hor jokoan. Leteren kasuan, alde batetik, biografia intimoenak zeresan handia dauka. 80ko hamarkadaren erdian gaitz kroniko bat manifestatu zitzaion, hesteetako gaitz larri bat: ia hil egin zen, eta gaixotasunarekin bizi behar izan zuen aurrerantzean. Horrek, bistan da, eragin zuzena izan zuen bere bizimoduan, eta baita bere sorkuntzan ere.

Beste alde batetik, aldaketa historikoak ere hor daude. 60ko hamarkadan eta 70ekoan euskal jendea etorkizuna eraikitzeko gosez bizi zen, utopietan sinesten zuen… Baina hori guztia gainbehera etorri zen. Eta aldaketa kolektibo horiek guztiek maila pertsonalean –filosofiko nahiz psikologikoan– ere utzi zuten arrastoa.

Azkenik, estetiken garapena ere aipatuko nuke. Lete gaztea zenean, 60ko hamarkadan eta 70ekoaren hasieran, indarrean zeuden poesia soziala eta protesta kantua; ezagunak ziren Albert Camus edota Bertolt Brecht; ikonoak ziren Gabriel Aresti edota Lluis Llach… Baina (modu trakets xamarra bada ere hau horrela sinplifikatzea) lengoaia horiek laster geratu ziren atzean. Beraz, estetikoki ere bestelako adierazmoldeak bilatu zituzten artistek, errealitate berriari egokituko zitzaizkionak, eta Lete ez zen salbuespena izan horretan.

“Kaliayev eta Antigona. Ohar zenbait Xabier Leteren ikuspegi etikoaz” artikulua ekarri duzu Urrats urratuak. Xabier Lete gogoan argitaratu berri den liburu kolektibora. Zer hariri heldu diozu berorretan?

Aurrena, esan dezadan zorte handia dela halako obra kolektibo batean parte hartzea. Leteren puzzlea osatzeko ikuspegi eta luma asko behar dira, eta niretzat luxua da hor egotea.

Nire artikuluak Leteren ikuspegi etikoari heltzen dio. Gai konplexua da, baina saiatu naiz ideia oinarrizko zenbait ematen. Kaliayev Camusen Les justes obrako pertsonaia bat da; hain justu, Letek 60ko hamarkadan antzeztu zuen pertsonaia bat. Antigona, berriz, errukiak –pietateak– gidatu zuen pertsonaia klasikoa da –hori ere, Letek ongi ezagutzen zuena, noski–.

Zergatik Antigona eta Kaliayev? Bada, Leterekin lotura izateaz gain, pertsonaia bien kasuan, politikaren eta etikaren arteko marra lauso eta konplexua delako eztabaidagaia: horien bidetik, Leteren ikuspegiaz aritu naiz. Nik uste dut, Leteren ibilbidea eta jarrerak aztertuta, etikaren pisua beti izan zela beretzat inportanteagoa zirkunstantzia politiko aldakorrak baino. Bereziki, nahiko argia ematen du Letek ezin zuela indarkeriazko politikarik jasan, edozein zirelarik ere bere iturria eta adierazpidea.

Ausartuko zinateke Leteren abesti eta poema bat aukeratzera?

Ausartu bai, baina jakinik beti geratuko nintzatekeela labur... Izan ere, Lete zerbaitek definitzen badu, aniztasunak definitzen du, konplexutasunak, askotarikoa izateak. Berari ikasi genion hitz batekin esanda, Lete arragoa izan zen, materia eta ildo askok egin zuten bat beragan.

Kanta bat? Langile baten seme. Iruditzen zait hor ikusten dela Letek nola lortu zuen herri honekin batera ibiltzea, herri honi hitzak jartzea; “Horretan badet bizi geraden herriaren antza”, zioen letrak, eta beharbada hala da. Poemen artean, berriz, Bianditz izenez ezagutzen dena aipatuko nizuke. Leteren poetikaren azken garaiko pieza ederrenetakoa izan daiteke.