Euskal frontea 1937an

LOCALIZACIÓNEL ANTIGUO EDIFICIOEL PARLAMENTOIZARO: EL SÍMBOLOCRONOLOGÍA

110 hegazkin baino gehiago

Fronteko lerroa

1936ko uztailaren 18ko altxamendu militarraren ostean, Euskal Herriko mapak ondo bereizitako bi alde zituen. Arabak eta Nafarroak berehala egin zuten bat matxinoekin, eta Bizkaiak eta Gipuzkoak Errepublikari leialak izaten jarraitu zuten ia bere osotasunean.

Durangoko eta Elorrioko bonbardaketa

Gainera, artilleria indar asko ere pilatu zituzten: 72 bateria eta 200 kanoi.

Kondor legioak Sondika eta Lamiako bonbardatu zituen.

Arabako Frontea zuten babestuen.

En ese momento en la villa estaba instalado el mercado semanal en le pórtico de Santa María, y en su interior, al igual que en la parroquia de los Padres Jesuítas, se celabraba la misa diaria.

Nafarroa erreketeen milizien kontrolpean zegoen erabat, Emilio Mola jeneralaren aginduetara.

ABIAZIOA: arma erabakigarria

3,5 m

APIRILAK 23 Nafarroako I. Brigadak Udalatx konkistatu, eta Arrasate eta Elorrio arteko errepidea moztu zuen.

Arratsaldean beste bi eraso egin zituzten 8 bonbaketari italiarrek, Fiat borroka hegazkinek babestuta.

KALTE MATERIALAK

Taktika berriak probatzen

1,8 m

Pisua guztira Tripulazioa Gehienezko abiadura Babesa

MOLAREN MEHATXUA Honelako panfletoak zabaldu zituzten frankistek Bilbon erasoaldia hasi baino egun batzuk lehenago. (Sabino Arana Fundazioa)

Erabat botatako etxeakZati batean botatako etxeakBotatako elizakBotatako komentuakKaltetutako eraikinak

Hitlerrek eta Mussolinik hegazkinak bidaliz laguntzeko arrazoietako bat taktika berriak benetako borroketan probatzea izan zen; gerora Europa osoan zabalduko zen blitzkrieg (gerra azkarra) izenekoa probatzea.

ELORRIO

1,7 m

Armamentua:2 metrailadore

Aviazione Legionaria taldeko hegazkin italiarrak

Tiratzaileentzako zuloak egiten zituzten enborrez.

5,5 t 3 30 km/h errepidean 8-16 mm

EMILIO MOLA JENERALA Molak zuzendu zuen Bilboko erasoa, ekainaren 3an hegazkin istripuan hil zen arte. (Sabino Arana Fundazioa)

Bi bonbardaketa egin zituzten, bata goizean eta bestea arratsaldean. 8 hegazkinek 7.000 kg bonba baino gehiago bota zituzten herrira.

Euskal frontea 1937an Frontearen egoera martxoan POSIZIOEN MAPA BURDINAZKO GERRIKOA NAZIONALAK PRESTATZEN Durangoko eta Elorrioko bonbardaketa ABIAZIOA: arma erabakigarria ELORRIO DURANGO Iparraldeko erasoaldia KREDITUAK

71 5 3 2 240

Gezi Beltzak Brigada Mistoaren ezkutua (Antso Jakituna Fundazioa)

Tropa italiarrek Guadalajaran porrot egin ostean, Francok Iparraldeko Frontera bideratu zituen indar nazionalak, Vigón eta Kindelán jeneralek gomendatuta, garaipen azkar baten bila.

Iparraldeko erasoaldia

Nazionalen hegazkinak

Araba matxinatu egin zen, Camilo Alonso Vegaren aginduetara, eta lurralde osoa hartu zuen mendean, Aiararen zati bat, Aramaio eta Gorbeialdeko toki batzuk izan ezik.

Metrailadoreentzako zuloak

Fronteak, 1937ko martxoaren amaieran

Kondor legioa Gasteizen eta Burgosen ezarri zen.

Legutioko borrokaren ostean, Arabako Fronteak zuen babes handiena. Euzko Gudarosteko tropak nagusi ziren.

Francoren alde ari ziren italiar tropek porrot handia hartu zuten Guadalajaran; hori dela eta, Madrilen erasoa egiteko asmoari uko egin zioten.

Aviazione Legionaria (Italia)

Hegazkin bonbaketari italiarrak Sorian ezarri ziren, Iparraldeko, Erdialdeko eta Aragoiko fronteetan aritu ahal izateko.

Proiektuan, bi lerro zituzten aurreikusita, eta 200-300 metroko tartea bien artean; hala ere, zati batzuk baino ez zituzten bukatu.

Frankisten esku

Errepublikanoak

Lubaki estalia

POSIZIOEN MAPA

Indar nazionalek iparretik egin zuten erasoaldia hilabetez, martxoaren 31 eta apirilaren 26a bitartean. Kondor legioak bonbardaketa ugari egin zituen Durangon, Elorrion, Otxandion eta Eibarren, besteak beste, eta lurreko tropek, artilleriak lagunduta, aurrera egin zuten, eta herriak eta mendi eta mendate estrategikoak okupatu zituzten.

Hesi bikoitza

1,5 m2 ingurukoak ziren eta 30 cm-ko hormigoizko geruza batez estalita zeuden.

Jaurtitako bonbak

Lubakiak, hesiak, metrailadore-habiak, zaintza postuak eta bideak zituen.

Errepublikanoen esku

Lubaki jarraitua zen, eta pinu enborrez eta lurrez estalita egoten zen.

Urkiola mendatea

Estrategia horri jarraituta, eraso bateratua egiten zuten bonbaketariek eta infanteriak. Bonben bidez errepublikanoen posizioak deuseztatzen zituzten eta tropa nazionalei bidea zabaltzen zieten.

Frankistek nafar erreketeen brigadak pilatu zituzten Legutio inguruetako herrietan.

Gipuzkoako hiriburuan borroka latzak izan ziren, irailaren 13an Irunekin batera erori zen arte.

GOIZEAN

Eraikin suntsituak

Hegazkinak

Biktimak

'Euskal Maginot Lerroa'

Donostia erori ondoren, nazionalen armadak Gipuzkoa hartu zuen iraila eta urria artean.

Bonbardaketa etengabeak

Eraikin kaltedunak

Bonbak

Durangoko erasoa ordura arte izandako bonbardaketa tragiko eta hilgarrienetakoa izan zen. Euzko Jaurlaritzak erasoaren osteko egunetan egindako zenbaketetan, 275 biktimatik gora identifikatu zituzten. Identifikatu gabeko gorpuak gehituta, 300 biktima baino gehiago zeuden.

Batzuetan, tiro egiteko lubakiak zeuden alboetan, 12 cm-ko lodiera zuten hormigoizko geruza batez estalita.

ANDRA MARIKO ATERPEABonbek bete-betean jo zuten Andra Mari eliza, egun horretan azoka egiten ari zirela. (Sabino Arana Fundazioa)

Arabako Frontearen aurkako erasoen lehen egunean, Alemaniako bonbaketariak jo eta su aritu ziren Albertia, Jarindo, Maroto eta Oketa mendietan euskal posizioen aurka. Nafarroako Brigadei bidea erraztu nahi zieten, Ubiden aurrera egin zezaten.

Pisua guztira

DURANGO

Francok Iparraldeko Frontean bildu zituen hegazkin gehienak. Orotara, ehun hegazkin baino gehiago jarri zituen inguruko aerodromoetan, Kondor legio alemanaren aginduetara.

Tropak indartzen

3 Savoia Marchetti SM-81

Guztira

Bost hegazkinek (Savoia Marchetti SM-81 modelokoak) osatutako beste eskuadrila batek Durango bonbardatu zuen, goizeko zortzietan. Nazionalen esanetan, helburua komunikazio bideak apurtzea zen, errefortzuak heltzea ekiditeko eta tropen morala urratzeko. Hala ere, benetako xedea herritarrak izan ziren.

5 Savoia Marchetti SM-81

Ordu horretan, asteroko azoka zegoen herrian, Andra Mari elizako aterpean. Gainera, bai tenplu horren barruan, bai jesuiten elizan, eguneroko meza ematen ari ziren.

Luzera 17,8 m

10 (100 kg) 36 (50 kg)

Hiru motorreko hegazkin hau Italian egiten zuten, eta Pipistrelli (saguzarra) esaten zioten. Modelo zaharra zen; italiarrek Abisiniako gerran erabili zuten urte batzuk lehenago.

88 (50 kg)

Estrategia aldaketa

NAZIONALAK PRESTATZEN

Armada Nazionalak, Molaren agintepean, Nafarroako 4 brigada (29.000 gizon baino gehiago) zituen frontean. Gainera, Gezi Beltzak italiar eta espainiar soldaduek osatutako brigadako beste 8.000 gizon zeuden.

Aireko indarraren banaketa

2.800 kg

Otxandion eta Ubiden ere jo zuten erasoa egun horretan, baina eguneko eraso nagusia Durango eta Elorrio herrien aurka egin zuten, euskal atzealdearen komunikazio lotune garrantzitsuak baitziren.

7.200 kg

4.400 kg

Zulodun lubaki jarraitua

Porrotaren arrazoiak

Errepideak itxita

Errepublikanoen hegazkin gehienak errusiar eta txekiar ehiza-hegazkinak ziren, eta ez zuten bonbaketaririk.

Gezi Beltzak Brigada

Andra Mari

Barazar mendatea

Bide garrantzitsu batzuk zementuzko eta burdinazko hesiz itxi zituzten, tropei bidea oztopatzeko.

BURDINAZKO GERRIKOA

Biztanleria: 8.000 biztanle baino gehiago erroldatuta.

(Bizkaiko Foru Artxiboa)

ARRATSALDEAN

Obra handia izan arren, ez zen inoiz amaitu, eta diseinu-akats ugari zituen defentsarako baliagarritasunari dagokionez. Luzeegia zen eta ez zegoen hura defendatzeko adina troparik.

Euzko Jaurlaritza eratu berriak Alberto Montaud jeneralari eman zion lehen aginduetako bat. Europan Lehen Mundu Gerratik erabiltzen ziren defentsen estiloari jarraituz, Bilbo babesteko defentsa lerro bat egiteko eskatu zion.

NAFARROAKO II. BRIGADA

Aurreikusitako gotorleku sisteman, bi lerro zeuden: bata kanpoaldean, frontetik gertu, eta bestea barnealdean, hiriburua eta haren industria oparoa babesteko.

Goicoechearen traizioak eman zion azkena. Gerora TALGO trena asmatu zuena frankisten aldera pasatu zen horren planoekin, eta horren gabezia eta ahulguneen datu zehatzak eman zizkien.

Errepublikanoen tropak Otxandio inguruan elkartu ziren, eta gehiago baziren ere, antolaketarik ezak eta ideologia ezberdinak izateak eraginkortasuna kendu zieten.

NAFARROAKO I. BRIGADA

Hego-luzera 24 m

Frontearen egoera martxoan

Barruko lerroak (gero 'Burdinazko Gerrikoa' deitu zioten) Bilbo inguratzen zuen, Plentziatik Zierbenara hedatzen zen gotorleku multzo baten bidez. Paisaia malkartsua erabiliz, U itxurako babes multzo bat osatzen zuten.

50 kg-ko eta 100 kg-ko bonbak erabiltzen zituen, eta, guztira, 1.200 kg bonba eraman zitzakeen.

BARRUKO LERROA Eraikuntza-lanak 1936ko urriaren 9an hasi zituzten, Alejandro Goicoechea ingeniarien kapitainak koordinatuta, hiriburutik gertuen zeuden sektoreetan, eta 10.000 gizon baino gehiago aritu ziren zeregin horretan. 100 km-tik gorako perimetroa zuen.

Goizeko zazpietan, Kondor legio alemanaren agintepean zeuden 9 bonbaketari (Savoia SM-81 italiarrak) irten ziren Soriako aerodromotik, “behar beste bider” Elorrion eta Durangon bonbak botatzeko aginduarekin.

CARRO BLINDADO 'EUZKADI' Fabricado en Sestao para el Ejército Vasco. Se trataba de una versión aligerada del carro de combate Trubia montada sobre un chasis de tractor Landesa.

Algunas carreteras claves se cerraron con muros de cemento y hierro de diversas alturas para evitar el paso de tropas.

KANPOKO LERROA Burdin harizko hesiek eta, tarteka, lubakiek osatzen zuten, eta kostalde inguruan eta Otxandioko sektorean soilik zen erabat ziurra.

Orduan, bonbaketarietako pilotuen helburuak tren geltokia eta herrigunea izan ziren, eta ehiza-hegazkinek hainbat tiro egin zituzten metrailadorez herritarren kontra, bai herriaren erdigunean baita aldirietan ere.

Abiadura maximoa: 340 km/h

Ez zituen posizio altuak menderatzen etsaiaren aurrean.

EUZKADI GERRA GURDI BLINDATUASestaon egin zuten Euzko Gudarostearentzat. Trubia tanke arinaren bertsio arinagoa zen, Landesa traktoreen txasisean muntatuta.

SAVOIA MARCHETTI SM-81 BONBAKETARIA

Lubaki gehienek ez zuten tiratzaileentzako zulorik; izan ere, hasieran 1.400 egitea aurreikusi bazuten ere, 180 bat baino ez zituzten bukatu.

Fuselajearen egitura metalikoa zen eta oihalez estalita zegoen.

Burdin harizko bi hesi zituzten, babes gisa.

Kondor legioa (Alemania)

7,7 mm-ko bi metrailadore zeuden goialdeko dorretxoan.

Kamuflaje eskasa zuen, eta horrek oso ahul egiten zuen hegazkinen erasoen aurrean.

Jesuitak

Bilbo helburu garrantzitsua da, politika aldetik inportantea delako, batetik, eta arma eta mea industria handia duelako, bestetik.

Bonbaketariek erasoa jo eta berehala egiten zuten aurrera infanteria indarrek, erresistentzia askoz txikiagoa zelako.

Armada Nazionalak mota honetako 84 hegazkin erabili zituen Espainiako Gerra Zibilean.

Euzko Gudarostearen posizioak.

Bost sektore zeuden defentsarako.

Tropa frankistak, erasotzeko prest.

Gurpilak finkoak zirenez, hegazkin motela zen.

Atzealdeko posizioetara ere jaurtitzen zituzten bonbak, errefortzuak frontera heltzea ekiditeko.

1. SEKTOREA

2. SEKTOREA

3. SEKTOREA

Bi elizak eta Alde Zaharreko beste hainbat eraikin jo zituzten bonbek, eta jende asko hil zen, eraikinen barruan irten ezinik gelditu zelako.

4. SEKTOREA

5. SEKTOREA

Airez nagusi

7,7 mm-ko bi metrailadore zeuden behealdeko dorretxoan.

Fronteko lerroa

Euzko Gudarosteko batailoiek eutsi eta kontraerasoa egin zuten Otxandio aldean. Apirilaren 4an, Otxandio, Oleta eta Gordobil nazionalen Nafarroako Brigaden esku geratu ziren.

Bonbardaketa

APIRILAK 5 Agirre lehendakariak bere gain hartu zuen Euzko Gudarostearen agintea.

Francok Bilboko portuaren itsas blokeoa agindu zuen, eta horrek Ingalaterratik bidaltzen zituzten elikagaiak iristea eragotzi zuen.

APIRILAK 6Nazionalek aurrera egin bitartean, hegazkinek Lamiakoko aerodromoa bonbardatu zuten. Bi egun geroago, erasoa errepikatu, eta 4 ehiza-hegazkin suntsitu eta beste bi matxuratu zituzten; hau da, iparraldeko errepublikar hegazkinen % 50.

APIRILAK 950 bat hegazkinek, ehiza-hegazkinak eta bonbaketariak zenbatuta, Galdakaoko lehergai fabrikari eraso zioten.

APIRILAK 15Nafarroako I. Brigadak Saibi mendiaren tontorra birkonkistatu zuen, 4 eguneko borroka odoltsuaren ondoren.

Bilboko Labe Garaiak, ontziolak eta beste lantegi batzuk bonbardatu zituzten.

APIRILAK 19 Euzko Gudarosteak kontraerasoa egin zuen Eibar iparraldean.

APIRILAK 20 Nazionalek erasoaldia egin zuten Intxorta mendian, baina euskal batailoiek aurre egin zieten.

Bilbo bonbardatu zuten.

APIRILAK 24 Nafarroako I. Brigadak Elorrio hartu zuen, eta euskal tropek atzera egin behar izan zuten Intxorta mendian.

Galdakao eta Bilboko portua bonbardatu zituzten.

Italiar hegazkinek Eibar bonbardatu zuten apirilaren 24an eta 25ean, eta nazionalen esku erori zen 26an.

APIRILAK 26 Hegazkin italiar eta alemaniarrek Gernika bonbardatu zuten.

BIZKAIA

GIPUZKOA

ARABA

NAFARROA

Frontea egonkor

Euzko Gudarostea

Arabak, Gipuzkoak eta Bizkaiak bat egiten duten gunean sortutako frontean izan ziren borroka latzenak gerraren lehen hilabeteetan.

NAFARROAKO III. BRIGADA

1936ko urritik aurrera, nazionalek Gipuzkoa menderatu ondoren, Iparraldeko Fronteak nolabaiteko lasaitasuna izan zuen matxinoek erdialdean erasotzeari ekin ziotenean.

Euskal frontea 1937an

NAFARROAKO IV. BRIGADA

Lasaitasun hori azaroaren amaieran hautsi zen, Euzko Gudarosteak Legutio berriz hartzeko saiakera antzua egin baitzuen.

Euzko Gudarostearen batailoien banaketa

KREDITUAK

EAJ PSOE PSE CNT EAE Beste batzuk

Gizon gehiago bazituen ere (30.000-40.000 soldadu), Euzko Gudarostea ahulagoa zen artilleria mailan, eta, gainera, antolamendu okerragoa zuen, besteak beste, politika mailan zatiketa nabarmena zegoelako.

Nazionalen tropak

90.grados-ek eitb.eus-entzat ekoitzia

Arabak, Gipuzkoak eta Bizkaiak bat egiten duten gunean sortutako frontean izan ziren borroka latzenak gerraren lehen hilabeteetan.

Hiru motorreko hegazkin hau Italian egiten zuten, eta Pipistrelli (saguzarra) esaten zioten. Modelo zaharra zen; italiarrek Abisiniako gerran erabili zuten urte batzuk lehenago.

Bilbo helburu garrantzitsua da, politika aldetik inportantea delako, batetik, eta arma eta mea industria handia duelako, bestetik.

Bonbaketariek erasoa jo eta berehala egiten zuten aurrera infanteria indarrek, erresistentzia askoz txikiagoa zelako.